พระราชพิธีทรงบำเพ็ญพระราชกุศลอุปสมบทนาคหลวง
ความเป็นมาของพระราชพิธีทรงบำเพ็ญพระราชกุศลอุปสมบทนาคหลวง
ประเพณีของพุทธศาสนิกชนชาวไทยก่อนจะถึงเทศกาลเข้าพรรษา ผู้ชายที่มีอายุครบ ๒๐ ปี นิยมอุปสมบทในพระบวรพุทธศาสนา เพื่อรับการอบรมบ่มนิสัย การศึกษา และการปฏิบัติพระธรรมวินัย
พระราชพิธีทรงบำเพ็ญพระราชกุศลอุปสมบทนาคหลวง มีหลักฐานปรากฏ ในพระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ว่า เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ ๑ ทรงสถาปนาพระบรมราชวงศ์จักรี และโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้สร้างพระบรมมหาราชวังเป็นที่ประทับ พร้อมกับโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้สร้างวัดพระศรีรัตนศาสดารามไว้ในพระบรมมหาราชวังสำหรับประดิษฐานพระพุทธมหามณีรัตนปฏิมากร เมื่อพุทธศักราช ๒๓๒๕ ครั้นถึงพุทธศักราช ๒๓๓๑ โปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงอิศรสุนทร (พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย) ทรงผนวช ณ พระอุโบสถ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม นับว่าทรงเป็นนาคหลวงพระองค์แรก ตั้งแต่นั้นมา จึงเป็นราชประเพณีที่พระบรมวงศานุวงศ์จะทรงผนวช ณ พระอุโบสถ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม และโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้พระบรมวงศานุวงศ์เป็นนาคหลวง
ส่วนนาคหลวงที่เป็นข้าราชบริพาร ในสมัยรัชกาลที่ ๑ ถึงรัชกาลที่ ๔ ไม่ปรากฏว่ามีข้าราชบริพารผู้ใดได้รับพระราชทานพระมหากรุณา มาปรากฏหลักฐานในสมัยรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ จมื่นสราภัยสฤษฎิการ (เจิม แสง-ชูโต ต่อมา ได้รับพระราชทานเลื่อนบรรดาศักดิ์เป็นจอมพล เจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรี) ซึ่งเป็นบุตรของพระยาสุรศักดิ์มนตรี (แสง แสง-ชูโต) เป็นนาคหลวงอุปสมบทต่อท้ายหม่อมเจ้านาคหลวงที่ทรงผนวช จึงได้ถือเป็นหลักเกณฑ์ต่อมาว่า ข้าราชการผู้มีบรรดาศักดิ์ซึ่งเป็นบุตรข้าราชการชั้นผู้ใหญ่หรือเป็นผู้มีเชื้อสายราชสกุล เมื่อจะอุปสมบทต้องกราบบังคมทูลขอพระราชทานพระบรมราชานุญาต และเมื่อความทราบฝ่าละอองธุลีพระบาทแล้ว จะโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้เป็นนาคหลวง อนึ่ง ในสมัยรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว สามเณรปลด กิตฺติโสภโณ (ต่อมา ได้เลื่อนสมณศักดิ์เป็นสมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ สมเด็จพระสังฆราช) วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนาราม สอบพระปริยัติธรรมได้เปรียญธรรม ๙ ประโยค พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้า เจ้าอยู่หัว โปรดให้เป็นนาคหลวงอุปสมบท ณ พระอุโบสถ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม และโปรดให้จัดรถม้าหลวงไปส่งยังวัดที่จำพรรษา จึงโปรดให้ถือเป็นราชประเพณีว่า ถ้าสามเณรรูปใดสอบพระปริยัติธรรมได้เปรียญ ๙ ประโยค เมื่อมีอายุครบอุปสมบท จะโปรดให้เป็นนาคหลวงและจัดรถยนต์หลวงไปส่งยังวัดที่จำพรรษา
พระราชพิธีทรงบำเพ็ญพระราชกุศลอุปสมบทนาคหลวง
ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร เมื่อสำนักพระราชวังรวมรวบจำนวนผู้ที่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้เป็นนาคหลวงแล้ว จึงนำความกราบบังคมทูลพระกรุณาขอพระราชทานกำหนดวันผู้ที่เป็นนาคหลวงเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทกราบถวายบังคมลา ณ พระราชฐานที่ประทับ เช่น พระตำหนักจิตรดารโหฐาน เป็นต้น ครั้นถึงกำหนดวันพระราชทานพระบรมราชวโรกาสให้นาคหลวงเข้าเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท สำนักพระราชวังจะแจ้งให้ผู้ที่เป็นนาคหลวงจัดดอกไม้ ธูปเทียนแพ แต่งเครื่องแบบปกติขาวตามยศและสังกัดเดินทางไปยังพระราชฐาน เจ้าหน้าที่เชิญยืนเรียงแถวข้างหน้านาคหลวงแต่ละคนมีโต๊ะวางพานดอกไม้ ธูปเทียนแพ
เมื่อพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร เสด็จออก ทรงยืน เบื้องหน้าแถวนาคหลวง เจ้าหน้าที่สำนักพระราชวังกราบบังคมทูลเบิกนาคหลวงแต่ละคน นาคหลวงเปิดกรวยกระทงดอกไม้ ธูปเทียนแพ ถวายบังคมลาตามลำดับแล้วพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร พระราชทานพระบรมราโชวาทเกี่ยวกับการที่จะอุปสมบทแก่นาคหลวง จบแล้ว เสด็จขึ้น
ครั้นถึงวันอุปสมบท เวลาเช้า ผู้เป็นนาคหลวงมาพร้อมกัน ณ ศาลาสหทัยสมาคม ในพระบรมมหาราชวัง เจ้าหน้าที่สำนักพระราชวังปลงผมนาคหลวง เสร็จแล้วนาคหลวงอาบน้ำ แต่งตัวแล้วเจ้าหน้าที่เชิญนาคหลวงออกไปเข้าแถวหน้าศาลาสหทัยสมาคม เมื่อนาคหลวงพร้อมแล้ว จึงเดินเข้าวัดพระศรีรัตนศาสดารามทางประตูเกยหลังวัด นาคหลวงที่เป็นพระราชวงศ์ เชื้อพระวงศ์เสด็จนำหน้า มีเจ้าหน้าที่กั้นกลดขาวลายทอง นาคหลวงที่เป็นข้าราชการตามหลัง มีเจ้าหน้าที่กั้นสัปทนแดง
เมื่อนาคหลวงทั้งหมดเดินออกจากหน้าศาลาสหทัยสมาคมเข้าวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ครั้นนาคหลวงถึงพระอุโบสถ เข้าพระอุโบสถทางพระทวารกลาง (ซึ่งเป็นทางเสด็จพระราชดำเนิน) นาคหลวงจุดธูปเทียนบูชาพระพุทธมหามณีรัตนปฏิมากร แล้วกลับออกมารับดอกไม้ ธูป เทียนแพ จากเจ้าหน้าที่เชิญไปวางบนธรรมาสน์ศิลา เสร็จแล้วไปถวายบังคมพระราชอาสน์
ถ้าปีใด มีนาคหลวงอุปสมบททั้งฝ่ายธรรมยุติกนิกายและฝ่ายมหานิกาย จะแบ่งอุปสมบทเป็นช่วงเช้าคราวหนึ่งและช่วงบ่ายคราวหนึ่ง เมื่อนาคหลวงอุปสมบทในช่วงเช้าเสร็จแล้วแล้วไปพักอยู่ ณ ศาลาสหทัยสมาคม รอเวลาพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร เสด็จพระราชดำเนินมายังวัดพระศรีรัตนศาสดาราม เมื่อใกล้เวลาเสด็จพระราชดำเนิน ประธานสงฆ์ฝ่ายธรรมยุติกนิกายและประธานสงฆ์ฝ่ายมหานิกาย พระสงฆ์ที่นั่งหัตถบาส และพระภิกษุนาคหลวงเข้าไปนั่งบนอาสนสงฆ์ในพระอุโบสถ
พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร เสด็จเข้าพระอุโบสถ ทรงจุดธูปเทียนเครื่องนมัสการท้ายที่นั่งบูชาพระพุทธมหามณีรัตนปฏิมากร พระสัมพุทธพรรณี พระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกย์ และพระพุทธเลิศหล้านภาไลย แล้วทรงจุดธูปเทียนเครื่องนมัสการทองใหญ่บูชาพระพุทธมหามณีรัตนปฏิมากร แล้วเจ้าหน้าที่นำพระภิกษุนาคหลวงเฝ้ารับพระราชทานผ้าไตร ตาลปัตร ย่าม และเครื่องบริขารอื่น ๆ แล้วพระภิกษุนาคหลวงกลับไปยังอาสนสงฆ์ตามเดิม เจ้าหน้าที่จัดภาชนะแก้วให้พระภิกษุนาคหลวงทุกรูปกรวดน้ำ พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ทรงหลั่งทักษิโณทก พระภิกษุนาคหลวงกรวดน้ำโดยเสด็จพระราชกุศล พระสงฆ์ถวายอนุโมทนา ถวายอดิเรก แล้วออกจากพระอุโบสถ ส่วนพระภิกษุนาคหลวงยังคงนั่งอยู่ที่เดิม รอส่งเสด็จ
พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ทรงพระดำเนินไปทรงกราบที่หน้าเครื่องนมัสการทองใหญ่แล้วเสด็จพระราชดำเนินกลับ พระภิกษุนาคหลวงไปกราบพระพุทธมหามณีรัตนปฏิมากร แล้วออกจากพระอุโบสถทางพระทวารกลาง เจ้าหน้าที่นำพระภิกษุนาคหลวงไปขึ้นรถยนต์หลวงไปส่งยังวัดที่จำพรรษาการแต่งกายในพระราชพิธีทรงบำเพ็ญพระราชกุศลอุปสมบทนาคหลวง เครื่องแบบปกติขาว
เรียบเรียง โดย นางสาวเพลินพิศ กำราญ